به احتمال زیاد شما در طول زندگی با مسائلی مواجه شده‌اید که علت اصلی آن برایتان مشخص نیست و نمی‌دانید چگونه می‌توان به بررسی و شناسایی علل به وجود آمدن آن مسئله پرداخت؟ برای پاسخ به سوال فوق، ابزار مفیدی به نام نمودار استخوان ماهی (Fish Bone) که البته به نمودار ایشیکاوا نیز معروف است وجود دارد که به شناسایی و تعیین علل ریشه‌ای بروز مسئله کمک شایانی می‌کند.
نمودار استخوان ماهی، ابزاری برای ترسیم گرافیکی انواع علت‌های کوچک و بزرگی است که دست به دست یکدیگر داده و یک مشکل یا مسئله را به‌وجود می‌آورند (یا آن را تشدید می‌کنند).
این نمودار معمولاً به صورت یک خط افقی با تعدادی خط شیب‌دار کوچک‌تر ترسیم می‌شود به خاطر شکلش، به نمودار استخوان ماهی یا Fishbone Diagram مشهور است.
چه زمانی از نمودار استخوان ماهی استفاده کنیم
تکنیک حل مسئله استخوان ماهی می‌تواند در موارد زیر مورد استفاده قرار گیرد:
- شناسایی دلایل احتمالی یک مشکل
- جلوگیری از تکرار مجدد مشکلات
- توسعه محصولات/ افزایش خروجی‌ها
- اطمینان از هم راستایی اصلاحات در جهت حل مسئله
راهنمای عملی استفاده از نمودار استخوان ماهی
به‌کارگیری مدل استخوان ماهی برای حل مسئله ساده است. برای ترسیم این نمودار و حل مسئله بر اساس استخوان ماهی ایشیکاوا، مراحل مختلفی بیان شده است. همه راهنماهای موجود از این مدل، با چند گام کمتر یا بیشتر، بر یک اساس قرار گرفته‌اند. در این راهنمای عملی، مدل استخوان ماهی را در ۵ مرحله شرح می‌دهیم:
- شناسایی مسئله
- طوفان فکری برای دلایل اصلی
- افزودن زیرشاخه‌های بیشتر
- اولویت‌بندی و تجزیه و تحلیل
- حل مسئله
در ادامه هر مرحله را به‌صورت عملی و کاربردی توضیح می‌دهیم :
مرحله اول مدل استخوان ماهی: شناسایی مسئله
نمودار استخوان ماهی را می‌توان یک‌نفره یا به‌صورت گروهی ترسیم کرد. البته به‌طور معمول توصیه می‌شود روش استخوان ماهی را در قالب گروه به کار بگیرید، چون می‌توانید با استفاده از طوفان فکری، همه اجزای مسئله را به‌طور کامل و موشکافانه بررسی کرده و به بهترین راه‌حل برای مسئله برسید. ابتدا مسئله را شناسایی کرده و آن را تعریف می‌کنیم. بعد هم آن را در دایره‌ای سمت راست برگه کاغذ می‌نویسیم.
مرحله دوم: طوفان فکری برای دلایل اصلی
خط مستقیمی به‌سمت چپ برگه می‌کشیم. این خط همان ستون فقرات ماهی است. برای ترسیم استخوان‌های ماهی هم، خطوط موربی با زاویه ۴۵ درجه نسبت به ستون اصلی می‌کشیم. هریک از استخوان‌های ماهی را که در واقع علت‌های اصلی مسئله هستند، با طوفان فکری بررسی می‌کنیم. جلوی هر خط موربی، یکی از دلایل اصلی را می‌نویسیم که منجر به بروز مسئله شده است.
مرحله سوم: افزودن زیرشاخه‌های بیشتر
اگر لازم شد، می‌توانیم تیغ‌های ریزتر دیگری هم به استخوان‌های ماهی اضافه کنیم. در هرکدام از این زیرشاخه‌ها، اجزای بیشتری از علت بروز مسئله را نوشته و بررسی می‌کنیم. این روند افزودن زیرشاخه به استخوان‌های ماهی را تا جایی ادامه می‌دهیم که نیاز باشد. در مرحله بعد می‌توانیم آن‌ها را اولویت‌بندی کرده و علت‌هایی که اهمیت کمتر یا بیشتری دارند، عقب و جلو کنیم.
مرحله چهارم: اولویت‌بندی و تجزیه و تحلیل
حالا علت‌ها را اولویت‌بندی می‌کنیم. علت‌هایی که دارای پیچیدگی کمتری هستند، نزدیک به سر ماهی، و علت‌هایی که دارای پیچیدگی بیشتری هستند، نزدیک به دُم ماهی می‌نویسیم. بعد هم نوبت به تجزیه و تحلیل استخوان‌ها و تیغ‌ها می‌رسد. در این مرحله باید علت‌هایی را انتخاب کنیم که از بقیه مهم‌تر هستند. هنگام حل مسئله، توجه بیشتری به آن‌ها می‌کنیم.
مرحله پنجم: حل مسئله
بعد از اولویت‌بندی و دسته‌بندی، به رفع عوامل بروز مسئله بر مبنای اولویت می‌پردازیم تا در نهایت با رفع همه عوامل بروز مسئله، بتوانیم مسئله اصلی را هم حل کنیم. البته بررسی و حل همه علت‌های بروز مسئله اصلی، زمانی قابل‌انجام است که مسئله کوچک و ساده باشد. اگر مسئله موردنظر بزرگ و پیچیده باشد، علت‌های آن هم زیاد و پیچیده‌تر می‌شوند. در چنین شرایطی اگر علت‌ها را با مدل استخوان ماهی شناسایی کرده باشیم، استخوان‌های فراوانی خواهیم داشت که هرکدام نشان‌دهنده یکی از علت‌های مسئله هستند. بنابراین از نظر منابع زمانی و امکانات موجود، دیگر قادر به بررسی و حل همه آن‌ها نیستیم. پس باید طوری علت‌ها را اولویت‌بندی کنیم که با توجه به منابع موجود، بتوانیم مسئله اصلی را حل کنیم.
جمع بندی
در نهایت می‌توان چنین جمع بندی کرد که تکنیک حل مسئله استخوان ماهی یکی از معروف‌ترین و پرکاربردترین تکنیک‌های پاسخ به سؤال در ریشه‌یابی مسائل و مشکلات است. شما نیز به عنوان تیم پروژه زمانیکه قرار است علل یک مشکل را ریشه‌یابی کنید می توانید از نمودار استخوان ماهی استفاده کنید و از مزایای آن بهره مند شوید.
